گروه نرم افزاری آسمان

درس بیستم: وظایف پیروان رسول خدا صلی الله علیه و آله






اشاره
احمد مبلغی
بعثت، هجوم نور به قلب تاریکی است. عاشقان کوي محمد نقد دل را به پاي محبت او نثار میکنند تا صفاي باطن به دست آورند.
دل را به چشمه معرفت او میسپارند تا با زلال احکام الهیاش زنگار از درون بزدایند. کشتینشین دریاي اهلبیت محمد میشوند تا
سوار بر امواج فقه، به ساحل سعادت راه یابند!
آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله بر این مردم خواند، یکسره مایه حیات است و وسیله نجات؛ راهی هموار در داغستان دنیا که پاي
اندیشه بشر را از ریگ خطا مصون میدارد و احکامی سراسر حکمت که ریشه در فطرت انسان دارد. او که درهاي باغ سبز معرفت
را بر پیروان مکتب خویش گشود و پیامآورِ این حکمت بود، به یقین شخصیتی بزرگ دارد و ستودنی.
دل او آسمان معرفت الهی است و کلامش باران رحمت خداوند!
و حال که چنین است بر پویندگان راه محمد است که آن پیامآورِ مهر و صداقت را بشناسند و جان خویش را آینه روشنی از او
گردانند و در راه احترامش بکوشند.
آنچه به فهرست میکشانیم، وظایفی است بر عهده همه ما که راه حق شناسی و احترامگذاري به خاتم پیامبران را میآموزد. او که
جرعه حیات به ما نوشاند، بیش از هر کس سزاوار احترامی بیشائبه است، هر چند که از عهده حق او برنیاییم.
ص: 213
از طرف دیگر این وظایف، آینهاي است که ما را با چهره نورانی پیامبر صلی الله علیه و آله آشنا میسازد، گرچه سیماي به حق
پیوسته و از دنیا گسسته محمد صلی الله علیه و آله هرگز در چشم دنیاییمان نمیگنجد؛ ولی:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
پس بر شیفتگان او است که این وظایف را بشناسند و بدانند که هر یک از آنها انگشت اشاره به سیماي نورانیاش دارند.
گواهی دادن به بندگی و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله
گواهی دادن به بندگی و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله در کنار گواهی به یگانگی خداوند سبحان، اهمیت و فضیلتی ویژه دارد،
تا آنجا که امیرمؤمنان فرمود:
وَ أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ شَهَادَتَانِ تَرْفَعَانِ الْقَوْلَ وَ تُضَاعِفَانِ الْعَمَلَ خَفَّ مِیزَانٌ »
صفحه 127 از 226
«1» .« تُرْفَعَانِ مِنْهُ وَ ثَقُلَ مِیزَانٌ تُوضَعَانِ فِیهِ
گواهی دادن به یگانگی خداوند متعال (همان گونه که در متن حدیث آمده) و بندگی و رسالت محمد صلی الله علیه و آله دو »
گواهی دادنی است که سخن را بالا و عمل را دو چندان میسازند. ترازویی که این دو از آن برداشته شوند سبک و ترازویی که این
«. دو در آن نهاده شوند سنگین خواهد بود
بعلاوه که گواهی دادن به بندگی و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله در تشهد نماز واجب است.
احترام به پیامبر صلی الله علیه و آله
شخصی به حضور امام صادق علیه السلام رسید. حضرت از حال وي جویا شد. او گفت:
ص: 214
خداوند به من فرزندي داده است. امام پرسید: چه نامی را برایش گزیدهاي؟ گفت: محمد! امام علیه السلام با شنیدن این نام
صورتش را به عنوان احترام نزدیک زمین آورد و گفت: محمد، محمد، محمد! آنگاه ادامه داد: خودم، فرزندانم، پدرم، مادرم و
«1» ! تمام اهل روي زمین فداي رسولاللَّه صلی الله علیه و آله باد
مالک، امام مالکیان میگوید: جعفر صادق علیه السلام هنگامی که نام پیامبر صلی الله علیه و آله را میبرد رنگ چهرهاش تغییر
«2» . مییافت. تا آنجا که بازشناخته نمیشد! من جز او کسی را اینچنین نیافتم
پاسداشت حرمت پیامبر صلی الله علیه و آله
بزرگداشت پیامبر صلی الله علیه و آله تا بدانجاست که اعتکاف در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله به ویژه در سه روز چهارشنبه،
و هر کس پس از سه روز اقامت و روزه در مدینه، حاجتی از «3» . پنجشنبه و جمعه از اعتکاف در دیگر مساجد ثواب بیشتري دارد
«4» . خداوند بطلبد حاجتش روا شود
«5» . و به موجب پارهاي از روایات، اقامت در شهر آن حضرت (مدینه)، بر اقامت در مکه ترجیح دارد
بر پایه احادیث، غسل کردن براي ورود به مدینه منوّره و خروج از آن و وداع با پیامبر صلی الله علیه و آله یا زیارت آن حضرت و
«6» . نیز ورود به مسجد پیامبر مستحب است
همچنین مسافري که قصد اقامت در مدینه نکرده و باید بر طبق قاعده نماز را شکسته بخواند، میتواند در مسجد پیامبر صلی الله علیه
و آله نماز را به اختیار خود شکسته یا تمام بخواند.
ص: 215
«1» . البته سه مکان دیگر نیز داراي این حکماند: مسجد الحرام، مسجد کوفه و حائر سیدالشهدا، حسینبن علی علیهما السلام
و روزه در عید مبعث «2» . نیز به احترام آن حضرت، روزه گرفتن در روز میلادش (هفدهم ربیعالأول) ثواب یک سال روزه دارد
«3» . ثواب دو سال
«4» . بعلاوه، در این روز شاد کردن مؤمنان و دادن صدقه یکی از آداب شمرده شده است
اسوهپذیري
«5» قرآن، پیامبر صلی الله علیه و آله را اسوه نیکو میخواند لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ اسْوةٌ حَسَنَۀٌ
«6» .( و محبوبترین بنده خدا را کسی میداند که از این اسوه زیباي بشریت، درس گیرد (وَ أحَبُّ الْعِباد إلَی اللَّه المُتَأسّی بِنَبیِّهِ
صفحه 128 از 226
دوست داشتن پیامبر صلی الله علیه و آله
قُلْ إِنْ کَ انَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ
«7» .... إِلَیْکُمْ مِنْ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ
اي پیامبر) بگو اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خویشاوندان و داراییهایی که به دست آوردهاید و تجارتی که از کسادي ) »
آن میترسید و
ص: 216
خانههایی که از آنها خرسندید، نزد شما از خدا و رسولش و کارزار در راه او محبوبتر است پس منتظر باشید تا خدا امر و فرمانش
«... را بر شما فرود آورد
پیروي از پیامبر صلی الله علیه و آله
«1» ... قرآن میفرماید: ... وَ أطِیعُوا الرَّسُولَ
«. و از پیامبر اطاعت کنید » ؛
پیروي از عترت پیامبر صلی الله علیه و آله
همان پیامبري که به اطاعتش امر شدهایم، خود بر پیروي از عترتش سخت تأکید کرده است. از حدیث ثقلین گرفته تا حدیث سفینه
و صدها حدیث دیگر، همگی اطاعت از اهل بیت علیهم السلام را ضروري شمردهاند. از نظر امیر مؤمنان علیه السلام این اطاعت باید
به صورت یک ملازمت کامل با آنان شکل بپذیرد؛ یعنی از اهل بیت علیهم السلام نه اندکی جلوتر بیفتیم و نه اندکی عقبتر. آن
حضرت فرمود:
«2» « فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ ... وَ لا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ لا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا »
«. همواره ملازم طریقه آنان باشید. نه از آنان پیشی گیرید که به گمراهی میافتید و نه از آنان عقب بمانید که به هلاکت میرسید »
دروغ بستن بر پیامبر صلی الله علیه و آله
«3» .« مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ » : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود
گفتنی است دروغ بستن بر پیامبر صلی الله علیه و آله روزه را باطل ) «. هر کس به عمد بر من دروغ بندد، در آتش جاي گیرد »
«4» .( میکند
ص: 217
بپا داشتن سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله
«2» . و وظیفه حکومت اسلامی است «1» از نظر امیرمؤمنان، بپا داشتن سنت پیامبر صلی الله علیه و آله خصلت اهل ایمان
ترك نکردن سنت پیامبر صلی الله علیه و آله
«3» .« سِتَّۀٌ لَعَنْتُهُمْ وَ التَّارِكُ لِسُنَّتِی » : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود
صفحه 129 از 226
«. شش نفرند که خداي متعال آنها را لعنت میکند؛ یکی از آنها کسی است که سنت مرا ترك کند »
تغییر ندادن سنت پیامبر صلی الله علیه و آله
در ذکر صلوات امام صادق علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین میخوانیم:
«4» .« أَللّهمّ الْعَنِ الَّذِینَ ... غَیَّرُوا سُنَّۀَ نَبِیِّکَ »
«... خداوندا! لعنت کن کسانی را که سنت پیامبر را تغییر دادند »
ترجیح دادن پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«5» .« حُبِّی خالَطَ دِماءَ امّتی فَهُمْ یُؤثِرُونی عَلَی الآباءِ وعَلَی الامّهاتِ وعَلی أنفُسِهِم »
ص: 218
«. دوستی من با خونهاي امت من آمیخته شده است. آنها مرا بر پدران و مادران و بر خودشان ترجیح میدهند »
فرو آوردن صدا در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله
خداي متعال بر حفظ مقام آخرین برگزیده خود در سوره حجرات میفرماید:
«1» . یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ
اي مؤمنان، صداي خود را فراتر از صداي پیامبر صلی الله علیه و آله نکنید و براي او سخن بلند مگویید؛ مانند بلند سخن گفتن »
«. برخی از شما براي برخی دیگر
بیتابی در رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله
«2» . امیرمؤمنان علیه السلام در رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بر سر قبر آن حضرت گفت: فغان و بیتابی قبیح است مگر بر تو
خشنود کردن دخت پیامبر صلی الله علیه و آله
رضایت فاطمه زهرا علیها السلام دخت گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله معیار رضایت الهی است. پیامبر صلی الله علیه و آله در تکیه
بر این امر، رضایت فاطمه علیها السلام را رضایت خویش و رضایت خویش را رضایت خداوند معرفی مینمود و ناخرسندي و خشم
زهرا علیها السلام را ناخرسندي خود و خشم خود را غضب خداوند میدانست.
یادکرد اجداد پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«3» .« إذا بَلَغَ نَسَبی إلی عَدْنان فَامْسِکُوا »
ص: 219
هر گاه نسب من به هنگام شمردن، به عدنان، [جد بیستم پیامبر صلی الله علیه و آله] رسید توقف کنید. [و از آن پس را دنبال »
صفحه 130 از 226
«[. نکنید
ماه ویژه پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شعبان ماه من است، خداوند رحمت کند آنکه مرا در این ماه (اطاعت پروردگار و روزه) کمک
«1» . کند
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: از زمانی که نداي پیامبر صلی الله علیه و آله را نسبت به شعبان شنیدم روزه این ماه را ترك نکردم و
«2» . آن را تا آخر عمرم ترك نخواهم کرد ان شاءاللَّه
زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله
زیارت قبر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله از پرفضیلتترین زیارتهاست. آن حضرت خود فرموده است: کسی که بعد از رحلتم،
«3» . قبرم را زیارت کند، مانند کسی است که به دیدار من در زمان حیاتم آمده است
«4» . و در روایت دیگري فرمود: من شفیع او در قیامت خواهم شد
این زیارت در «5» . زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله تا آنجا اهمیت دارد که مستحب است آن را بر حج استحبابی ترجیح دهیم
مواردي استحباب بیشتري دارد؛ از جمله:
-1 به هنگام حج، زیارت قبر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله براي کسانی که به حج رفتهاند استحباب بسیار دارد؛ به گونهاي که
«6» . اگر حجاج از انجام آن سر باز زنند بر حاکم اسلامی است آنان را به انجامش موظف دارد
ص: 220
-2 در روز ولادت رسول اکرم صلی الله علیه و آله (هفدهم ربیعالأول) چنانچه نتوان بر سر قبر آن حضرت حاضر شد، میتوان از
«1» . دور حضرت را زیارت کرد
«2» . -3 در مبعث نبوي صلی الله علیه و آله (بیست و هفتم رجب) زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله در این روز مستحب است
سلام کردن به پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر نمیتوانید به زیارت قبر من بیایید، رو به حرمم ایستاده سلام بفرستید که آن نیز به من میرسد.
«3»
در روایت دیگري از امام کاظم علیه السلام میخوانیم: هنگامی که به رواق پیامبر صلی الله علیه و آله داخل یا از آن خارج
با کیفیت « سلام » در روایت براي کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله «4» . میشوي، بر او سلام کن و همچنین از دور به او سلام کن
«5» . خاصی وارد شده است
در دو مورد سلام کردن به پیامبر صلی الله علیه و آله جایگاه ویژهاي پیدا میکند:
«6» . گفته شود « السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَۀُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ » ، -1 در نماز، مستحب است قبل از گفتن سلام واجب در نماز
بِسْمِ اللَّهِ وَ » : -2 در سجده سهو، براي سجده سهو اذکاري وارد شده کهگفتن یکی از آنها واجب است. از جمله آن اذکار این است
«7» .« بِاللَّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَۀُ اللَّه و بَرَکاتُه
زیارت نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله
صفحه 131 از 226
«1» .« مَنْ زَارَنِی أَوْ زَارَ أَحَداً مِنْ ذُرِّیَّتِی زُرْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَۀِ » : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود
«. کسی که فردي از ذریّه مرا زیارت کند، زیارت کنم او را در روز قیامت »
صلوات فرستادن
«2» . خداي متعال در قرآن کریم میفرماید: إنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبیّ، یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً
خدا و فرشتگان بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود میفرستند. اي کسانی که ایمان آوردهاید، شما نیز بر او درود فرستید و او را »
«. کاملًا فرمان برید
در بیان فضیلت صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و آل او، روایات فراوانی وارد شده است که به دو روایت اشاره میکنیم:
«3» .« مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی مَا یُکَفِّرُ بِهِ ذُنُوبَهُ فَلْیُکْثِرْ مِنَ الصَّلاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ » : -1 امام رضا علیه السلام فرمود
«. کسی که نمیتواند گناهان خویش را با اعمالی که کفاره آنها شود محو کند، باید بسیار بر محمد و آل او صلوات بفرستد »
«4» .« مَا فِی الْمِیزَانِ شَیْءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ » -2
«. چیزي به اندازه صلوات بر محمد و آل او در ترازوي اعمال سنگینی نمیکند »
درمواردي صلوات حکم ویژهاي پیدا میکند:
«5» . الف: در تشهّد نماز واجب است
ص: 222
ب: هنگام ذکر نام پیامبر صلی الله علیه و آله.
در این صورت هر چند واجب نیست ولی در مورد ترك آن دو حدیث نبوي وجود دارد:
«1» .« الْبَخِیلُ حَقّاً مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ » -1
«. حقیقتاً بخیل کسی است که مرا پیش او یاد کنند و بر من صلوات نفرستد »
«2» «. کسی که به هنگام یاد شدن از من، صلوات را فراموش کند، خداوند او را در پیدا کردن راه بهشت دچار اشتباه میکند » -2
«3» . ج: در روز مبعث یکی از آداب ویژه، بسیار صلوات فرستادن است
«4» . د: در هر دو خطبه باید بر محمد و آل او علیهم السلام درود فرستاد
ه: در سجده سهو.
بِسماللَّهِ وَ بِاللَّهِ » : براي این سجده چند ذکر وارد شده که انجام یکی از آنها واجب است. بیشترِ این ذکرها شامل صلوات است؛ مانند
«5» .« بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللّهمّ صَلِّ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ » وَ « وَ صَلَّیاللَّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحمَّد
محترم شمردن خون، مال و آبروي گواهیدهنده به رسالت
کسی که بعد از شهادت به یگانگی خداوند سبحان، به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله گواهی دهد خون، مال و آبروي او محترم
میگردد و احکام اسلام مانند ازدواج و ... در حق او جاري میشود.
«6» .« بِهِ حُقِنَتِ الدِّمَاءُ وَ عَلَیْهِ جَرَتِ الْمَنَاکِحُ وَ الْمَوَارِیثُ » : در حدیث آمده
با گفتن شهادتین خونها محترم شمرده میشود و بر پایه آن احکام ازدواج و ارث جاري میگردد.
ص: 223
صفحه 132 از 226
کشتنِ دشنامدهنده پیامبر
«1» . همه فقیهان اسلام بر این عقیدهاند که باید دشنامدهنده پیامبر صلی الله علیه و آله را کشت
تعمیر قبر پیامبر صلی الله علیه و آله
علّامه مجلسی رحمه الله در کتاب شریف بحارالأنوار روایاتی آورده که گویاي استحباب تعمیر قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و قبور
«2» . امامان علیهم السلام است
نامگذاري به اسم پیامبر صلی الله علیه و آله
آن حضرت خود فرموده است:
«3» ؛« بُورِكَ لبَیْتٍ فِیهِ مُحَمّدٌ وَ مَجْلسٌ فِیهِ مُحَمّدٌ وَ رفقۀٌ فیه محمدٌ »
«. خانه یا مجلس و گروهی که در آن محمد نام وجود دارد، مبارك است »
«4» . ابو رافع میگوید: از پیامبر شنیدم که فرمود: اگر نام فرزندي را محمد نهادید، با او بدرفتاري ننمایید، اذیتش نکنید و او را نزنید
«5» . امام صادق علیه السلام به کسی که نام فرزندش را محمد نهاده بود، فرمود: او را فحش نده، نزن و به او بدي نکن
دوست داشتن عترت پیامبر صلی الله علیه و آله
«6» . قرآن میفرماید: قُلْ لا أسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أجراً الَّا الْمَودَّةَ فِی القُربی
ص: 224
«. اي پیامبر، بگو از شما پاداشی جز دوستی خویشاوندانم نمیخواهم »
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
الْزَمُوا مَوَدَّتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ علیهم السلام فَإِنَّهُ مَنْ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ یَوَدُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ دَخَلَ الْجَنَّۀَ بِشَ فَاعَتِنَا وَ الَّذِي نَفْسِی بِیَدِهِ لا یَنْتَفِعُ عَبْدٌ »
«1» .« بِعِلْمِهِ إِلَّا بِمَعْرِفَۀِ حَقِّنَا
همواره به اهل بیت محبت ورزید؛ چه آنکه اگر کسی خداوند را ملاقات کند، در حالی که ما را دوست میدارد با شفاعت ما به »
«. بهشت رود. سوگند به کسی که جانم در دست اوست هیچ بندهاي از عمل خویش سود نمیبرد مگر با شناختن حقّ ما
نیازردن نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله
«2» . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا سوگند نسبت به کسی که ذریّهام را بیازارد شفاعت نمیکنم
نظر انداختن به فرزندان و نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله
«3» .« النَّظَرُ إِلَی ذُرِّیَّۀِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِبَادَةٌ »
«. نظر انداختن به ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله عبادت است »
والامقامترین فرزندان و نوادگان، اهل بیت عصمت و طهارت هستند که وظایف امّت نسبت به آنها آشکار است. بعد از ایشان باید
به سادات بزرگوار احترام گذاشت و روایت فوق اینان را نیز شامل است. در روایتی میخوانیم:
صفحه 133 از 226
النَّظَرُ إِلَی جَمِیعِ ذُرِّیَّۀِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِبَادَةٌ مَا لَمْ یُفَارِقُوا مِنْهَاجَهُ وَ لَمْ »
ص: 225
«1» .« یَتَلَوَّثُوا بِالْمَعَاصِی
نظر افکندن به تمام ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله عبادت است تا آن زمان که از راه آن حضرت صلی الله علیه و آله جدا نشده و »
«. به معاصی آلوده نشوند
قرائت سوره محمد
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که سوره محمد صلی الله علیه و آله را قرائت کند، خداي سبحان او را از نهرهاي بهشت
«2» . سیراب خواهد کرد
امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که سوره محمد صلی الله علیه و آله را قرائت کند، هیچگاه در دین او شک درنیاید و همواره از
شرك و کفر محفوظ ماند تا اینکه مرگش فرا رسد. و آنگاه که مرد، خداوند هزار فرشته در قبر او میگمارد که درود فرستند و
ثواب درودشان براي او باشد و وي را تشییع کنند تا در ایستگاه ایمنی و رحمت، نزد خدا نگاهش دارند. سپس او در امان خداوند
«3» . سبحان و پناه محمد صلی الله علیه و آله قرار میگیرد
نماز پیامبر صلی الله علیه و آله
کسی از امام رضا علیه السلام در باره نماز جعفر طیّار پرسید، حضرت فرمود: چرا غافلی از نماز حضرت رسول صلی الله علیه و آله؟!
بعد فرمود: دو رکعت نماز بجاي میآوري و در هر رکعتی یک بار سوره حمد و پانزده بار سوره قدر (انّا انزلناه ...) میخوانی و در
رکوع و بعد از سر برداشتن از آن و در هر دو سجده و بعد از سر برداشتن از هر کدام پانزده بار سوره قدر را قرائت میکنی. از نماز
«4» . که فارغ شدي میان تو و خداوند گناهی نمیماند مگر اینکه آمرزیده شده و حاجتت برآورده میشود
ص: 226
نماز در روضه شریف
«1» . مستحبّ است میان منبر و قبر پیامبر صلی الله علیه و آله نماز گزارده شود
نماز مبعث
دو نوع نماز براي این روز وارد شده است:
الف: دوازده نمازِ دو رکعتی که در هر رکعت حمد و یک سوره آسان قرائت میگردد. میان هر دو رکعت نماز دعاي خاصی دارد
«2» «.... الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً » : که ابتداي آن این است
ب: دوازده رکعت نماز که در هر رکعت حمد و سوره قرائت میگردد و بعد از هر دو رکعت به صورت زیر عمل میکند:
-1 سوره حمد و سوره توحید و سوره فلق و سوره ناس (چهار بار)
چهار بار) ) « لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ » -2
چهار بار) ) « اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لا أُشْرِكُ بِهِ شَیْئاً » -3
«3» ( چهار بار ) .« لا أُشْرِكُ بِرَبِّی أَحَداً » -4
صفحه 134 از 226
نماز روز میلاد
یکی از آداب روز میلاد پیامبر صلی الله علیه و آله (هفدهم ربیعالأول) خواندن نمازي دورکعتی است که در هر رکعت، بعد از
«4» . حمد ده بار سوره قدر و ده بار سوره توحید خوانده میشود
ص: 227
وداع با قبر پیامبر صلی الله علیه و آله
مستحب است کسی که میخواهد از مدینه بیرون رود، با قبر پیامبر صلی الله علیه و آله وداع کند و مستحب است در وداع چنین
بگوید:
خداوند بر تو درود فرستد. سلام بر تو! امیدواریم خداوند این سلام » ؛«1» « صَ لَّی اللَّهُ عَلَیْکَ السَّلامُ عَلَیْکَ لا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ تَسْلِیمِی »
«. را آخرین عرض ارادت ما بر تو قرار ندهد
ص: 228
درس بیست و یکم: ذکر خدا و زیارت اولیاء اللَّه
اشاره
منبع نور و هدایت] در خانههایی است که خدا ] » «1» . فی بُیُوتٍ اذِنَ اللَّهُ انْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَ بِّحُ لَهُ فِیهَا بالغُدُوِّ وَاْلآصالِ
صبح و شام، تسبیح و تنزیه ذات پاك او « مردان الهی » ، والایی آن را رخصت داده و در آن نام خدا ذکر شود. همانها که در آن
«. کنند
خود را با ذکر الهی همراه « مشاهد مشرّفه » زیارتگاهها، پایگاههاي یاد و رمز دلدادگی به حضرت احدّیت است. زائر در جاي جاي
میسازد و دل و جانش را با آن طراوت و شادابی میبخشد. قرآن کریم، هنگامی که از حج سخن به میان میآورد، یاد خدا را
هدف اصلی آن معرفی میکند و میفرماید:
«2» ؛... لِیَشْهَدُوُا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهَ فی ایَّامٍ مَعْلُوماتٍ
«. تا منافع بسیاربراي خود فراهم آورند و در روزهایی شناخته شده، نام خدا را یاد کنند »
ص: 229
هنگام حرکت از عرفات و بار یافتن به مشعرالحرام به ذکر الهی فرمان میدهد و میفرماید: ... فَاذا افَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْد
«1» .... الْمَشْعَرِ الْحَرامِ
پایان زیارت را نیز با ذکر خدا تزیین میدهد و میفرماید:
آنگاه که اعمال حج بجاي آوردید، پس، مانند یادکردن » ؛... فَاذا قَ َ ض یتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذکروُا اللَّهَ کَ ذِکْرِکُمْ آبائِکُمْ اوْ اشدَّ ذکراً
«2» «. پدرانتان یا بیش از آن، خدا را یاد کنید
این نکته، چنانکه آیه آغازین این نوشتار مینماید، در زیارت قبور اولیاي الهی نیز متجلّی است. سیوطی در تفسیر الدرّالمنثور
مینویسد: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه شریفه فی بُیُوتٍ اذِنَ اللَّهُ ... را قرائت میکرد، مردي به پا خاست و در باره کلمه
از حضرت پرسید. « بیوت »
صفحه 135 از 226
آن بزرگوار فرمود: منظور خانههاي پیامبران است.
سپس ابوبکر برخاست و پرسید: آیا خانه علی و فاطمه نیز از آن جمله است؟
«3» . حضرت پاسخ داد: آري، از بافضیلتترین آن خانههاست
بر این اساس به جایگاه ذکر الهی و تجلّی آن در زیارات معصومان علیهم السلام میپردازیم و از بزرگداشت یاد پروردگار در دیار
پاکباختگان راه توحید سخن میگوییم.
جایگاه ذکر الهی در تعالیم اسلام
؛«... کُنْتُ کَنْزاً مَخْفِیّاً » میدانند و با استفاده از حدیث قدسی « ایجاد رابطه معرفتی بین خدا و خلق » عارفان مسلمان فلسفه آفرینش را
میگویند: علت آفرینش و تجلّی «4» «. من گنجی پنهان بودم، دوست داشتم که شناخته شوم پس جهان را آفریدم تا شناخته شوم »
ص: 230
«1» خداوند بر موجودات، شناخت پروردگار بود. ذیل آیه شریفه وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الانْسَ الَّا لِیَعْبُدُون
روایتی است که بدین امر اشاره میکند.
مرحوم صدوق مینویسد: امام حسین علیه السلام در یکی از سخنرانیهاي خویش فرمود: اي مردم، خداوند بندگان را نیافرید مگر
«2» . براي آنکه او را بشناسند و هنگامی که او را شناختند، عبادتش کنند
حافظ، هنگام سخن از تجلّی خداوند بر خلق، همین معنا را رمز آن میخواند و میگوید:
در ازل پرتو حُسنت ز تجلّی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوهاي کرد رخت دید مَلک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
یاد و نام حق، اظهار عشق و معرفت و ظهور زیبا و دلانگیز فلسفه حیات انسانی است. یاد، فرع بر شناختی است که انسان از محبوب
خویش دارد:
«3» من به سرچشمه خورشید نه خود بردم راه ذرّهاي بودم و عشق تو مرا بالا برد
زندگی بدون یاد و نام حق، نتیجهاي جز انهدام هویت انسان ندارد. قرآن کریم میفرماید: وَ مَنْ اعْرضَ عَنْ ذِکْري فَانَّ لَهُ مَعیشَ ۀً
«4» ... ضَنْکاً
فلسفه عبادات نیز ریشه در همین نکته دارد. عبادت با یاد حق تعالی انسان را به هدف خلقت رهنمون میسازد.
در آیه دیگر، پس از بیان بازدارنده بودن نماز «5» «. نمازرابراي یاد من به پاي دار » ؛... در قرآنکریم میخوانیم: وَاقِمِالصَّلوةَ لِذِکْري
امیرمؤمنان علیه السلام در باره ذکر «6» «. ذکر الهی بزرگتر [از هدف فوق] است » ؛ از زشتیها ومنکرات، میفرماید: وَلَذِکرُ اللَّهِ اکْبَر
حقیقی الهی
ص: 231
میفرماید: خداوند سبحان یاد خویش را موجب جلاي دلها قرار داد. به یاري ذکر حق ناشنواییشان از میان میرود. نابیناییشان
درمان میپذیرد و پس از ستیزنده بودن رام میشوند. خداوند، که نعمتهایش گرانبهاست، همواره، بویژه در دورانهاي فترت که
پیامبران در میان مردم حضور ندارند، بندگانی دارد که در اندیشههاشان با آنان راز میگوید و در حقیقتِ عقلهاشان با آنها به
گفتگو میپردازد ... براي یاد خدا اهلی است که به جاي دنیا آن را برگزیدهاند و بازرگانی و خرید و فروش آنان را از این امر باز
نمیدارد. روزهاي زندگی را با یاد خدا میگذرانند، غافلان را به خودداري محرمات فرا میخوانند. همه را به داد و درستی
برمیانگیزند و خود بدان عمل میکنند. بدرفتاران را از کارهاي زشت بازمیدارند و آشکارا با آنان میستیزند. گویا دنیا را پشت
صفحه 136 از 226
سر گذاشته، به آخرت رفتهاند؛ یا هنوز در دنیا هستند، ولی ماوراي آن را دیده، همه چیز را دریافتهاند و به احوال نهان اهل برزخ پی
«1» . بردهاند
ذکر الهی در زیارت
در آداب زیارت رسول گرامی صلی الله علیه و آله میخوانیم که: چون خواستی داخل مسجد آن حضرت شوي، پاي راست را
«2» . بگو. سپس دو رکعت نماز تحیّت مسجد به جاي آور « اللَّه اکبر » مقدّم دار و صد مرتبه
در آداب زیارت امیرمؤمنان، علی علیه السلام چنین آمده است: در حالی که زبانت به ذکر گویاست و الحمد للَّهِ و سبحان اللَّه و لا
اللَّهُ أَکْبَرُ، اللَّهُ أَکْبَرُ أَهْلُ » : اله الّا اللَّه را تکرار میکنی، به سوي حرم مطهر حرکت کن. وقتی به خندق کوفه رسیدي، بایست و بگو
الحمدللَّهِ عَلی ما اخْتَصَّنی بِهِ مِنْ طیبِ الْمَوْلِدْ ... و چون » : و چون گنبد و بارگاه حضرت را مشاهده کردي، بگو «... الْکِبْرِیَاءِ وَ الْمَجْدِ
به دروازه نجف رسیدي بگو: رسالت پیامبران و معصومان راهنمایی انسانها به توحید و ذات احدیّت است.
ص: 232
«1» «.... الحَمْدُللَّهِ الَّذِي ادْخَلَنی هذِهِ الْبُقْعۀ الْمُبارکۀ » : سپس داخل شو و بگو «... الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا »
بگو. سپس این ذکر را « اللَّهاکبر » در زیارت امام حسین علیه السلام نیز میخوانیم: پاکیزهترین لباسهایت را بپوش، پس از آن سیبار
آنگاه در حالیکه با وقار و آرامش راه میروي و ذکر تکبیر، کلمه توحید، حمد الهی و «... الْحَمد للَّهِ الَّذِي قَ َ ص دْتُ فَبَلَّغَنی » بخوان
قرار گرفتی و روي به قبر ایستادي، سی بار « تلّ » وقتی بر «... الحمدُ للَّهِ الْواحد الْمُتَوَحِّدِ بِالْامور کُلِّها » : صلوات بر زبان داري، بگو
لا اله الّا اللَّه فی علمه مُنْتَهی عِلْمِهِ، وَ لا اله الَّا اللَّهُ بَعْدَ عِلْمِهِ مُنْتَهی عِلْمِهِ ... لا اله الَّا اللَّه الحکیم، » : بگو و این دعا را بخوان « اللَّه اکبر »
«2» «.... لا اله الّا اللَّه العَلیُّ العظیم، لا اله الّا اللَّه نُورُ السَّمواتِ السَّبعِ و نُور الأرضین السَّبع
در آداب زیارت حضرت معصومه علیها السلام میخوانیم که چون به قبر آن حضرت رسیدي، نزد سرش روي به قبله بایست. 34 بار
«3» . بگو « الحمدللَّهِ » و 33 بار « سبحان اللَّه » و 33 مرتبه « اللَّه اکبر »
در زیارت جامعه کبیره، که هر یک از ائمه را میتوان با آن زیارت کرد و تعلیم امام هادي علیه السلام به موسیبن عبداللَّه نخعی
است، حضرت میفرماید: چون به درگاه و آستان رسیدي، در حالی که غسل کردهاي، بایست و شهادتین را بر زبان آور. چون
بگو. پس اندکی با آرامش راه برو و گامها را کوتاه بگذار و بار دیگر « اللَّه اکبر » داخل حرم شدي و قبر را دیدي، بایست و 30 بار
«4» . بر زبان آور تا صد بار تکبیر تمام شود « اللَّه اکبر » بگو. سپس به قبر مطهر نزدیک شو و 40 مرتبه « اللَّه اکبر » 30 بار
راستی فلسفه و رمز این اذکار الهی چیست؟ و این همه تأکید بر ذکر الهی در زیارت معصومان علیهم السلام چه پیامی دارد؟
میتوان گفت که هدف از این همه تأکید بر ذکر الهی، دو مسأله مهم است:
ص: 233
الف- دوري از غلوّ و افراط در باره معصومان علیهم السلام. رسالت پیامبران و معصومان راهنمایی انسانها به توحید و ذات احدیّت
است. از آنجا که این بزرگواران معجزات فراوان دارند و حتی پس از شهادتشان نیز برکات و انوار الهی از قبور آنان بر مشتاقان و
محبّان پرتو میافکند؛ بدین جهت زائر را همواره با ذکر خداوند عادت دادهاند تا مردم مؤمن هدف را از یاد نبرند و آنان را بندگان
خداوند بدانند؛ بندگان مخلصی که با اجازه پروردگار بر انجام دادن معجزات توانایند.
ب- تبیین این نکته که معصومان اسوه و مقتداي یادکنندگان الهیاند و زائر باید این درس را به صورت عملی بیاموزد. در زیارت
جامعه میخوانیم:
.« فَعَظَّمْتُمْ جَلالَهُ وَ أَکْبَرْتُمْ شَأْنَهُ وَ مَجَّدْتُمْ کَرَمَهُ وَ أَدْمَنْتُمْ ذِکْرَهُ »
صفحه 137 از 226
شما جلال خدا را به عظمت یاد کردید و شأن او را بزرگ شمردید و لطف و کرمش را به بزرگی و مجد ستودید و ذکر خدا را »
«1» «. پیوسته برقرار داشتید
امید که بتوانیم، با زیارت قبور معصومان علیهم السلام، دلهاي خویش را کانون ذکر حق و اندیشه را آینه تعالیم انسانساز اهل بیت
علیهم السلام قرار دهیم و خود را مشمول دعاي مستجاب آن بزرگواران سازیم، که این زمزمه خلوتهاي انس ماست:
اي گل خوش نسیم من بلبل خویش را مسوز کز سر صدق میکند شب همه شب دعاي تو
«2» دلق گداي عشق را گنج بود در آستین زود به سلطنت رسد هر که بود گداي تو
ص: 234
درس بیست و دوم: اولین مسجد
اشاره
سیّد محمود مدنی بجستانی
که اکنون در کنار شهر مدینه قامت زیبا و رساي گلدستههایش سر بر آسمان لاجوردي میساید و هر لحظه، بویژه در « قُبا » مسجد
ایام حج، پذیراي هزاران مسلمان عاشقی است که در آن حضور مییابند و یاد و یادگار و عطر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را
معمار آن خاتم النبیین صلی الله علیه و «1» میجویند، اولین مسجدي است که در اسلام ساخته شد. مهندس این مسجد جبرئیل امین
آله و کارگران آن افرادي چون علی علیه السلام و سلمان و مقداد بودهاند.
آغاز هجرت
پیامبر صلی الله علیه و آله دوران اولیه زندگی خویش و بخش اول روزگار بعثت را در مکه گذراند.
در آخرین روزهاي این دوران، از طرفی با مرگ ابوطالب و خدیجه علیها السلام ماندن در مکه را نامناسب تشخیص داد و از سویی
با پیشرفت اسلام در مدینه، زمینه حضور در آن دیار را مناسب ارزیابی کرد. پس در نیمه شبی غوغاخیز و هراسآفرین، علی علیه
السلام را در بستر خویش خواباند و خود در راه هجرتی تاریخی گام نهاد.
ص: 235
در میان فریادهاي شادي و شور و شوق بسیار مردمِ روستاي کوچکِ قُبا به قبا وارد شد «1» آن حضرت در روز دوشنبه 12 ربیعالاول
و در خانه یکی از سران روستا (کلثومبن هِدم) منزل گزید و خانه یکی دیگر از سران روستا (سعدبن خیثمه) را محل ملاقات خویش
قرار داد.
نامیده میشد، گام نهد؛ ولی او پاسخ داد: من در « یثرب » مردم مدینه، با اصرار فراوان از او خواستند به شهر مدینه، که تا آنزمان
انتظار علی هستم و تا آمدن وي در اینجا میمانم. توقف پیامبر به طول انجامید و برخی، خسته از بلاتکلیفی و انتظار، به رسول خدا
صلی الله علیه و آله گفتند: به مدینه رویم، رسولخدا صلی الله علیه و آله دیگر بار همان پاسخ را تکرار کرد.
«2» . آنان گفتند: شاید علی یک ماه دیگر نیاید! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نه به زودي میآید، ان شاء اللَّه
سرانجام این انتظار به پایان رسید و علی علیه السلام پس از پرداخت قرضها و بازگرداندن امانتهاي پیامبر، همراه با خانواده آن
حضرت و برخی از زنان مسلمان وارد قُبا شد. رنج سفر او را آزرده و پاهایش را سخت مجروح ساخته بود. رسول اللَّه صلی الله علیه
و آله وي را در آغوش گرفت و آب دهان مبارکش را به پاي وي مالید بدین سان علی علیه السلام تا هنگام شهادت هرگز گرفتار
صفحه 138 از 226
درد پا نشد.
ساخت مسجد
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، که توقفش در دهکده قبا پانزده روز به درازا کشید، تصمیم گرفت براي فعالیتهاي عبادي، سیاسی،
فرهنگی و اجتماعی مسلمانان، پایگاهی بهپا کند. بدین منظور مکان مسطح و وسیعی را، که در کنار خانه کلثوم بن هِدم بود و از
آن براي خشک کردن خرما استفاده میشد، انتخاب کرد.
به گفته طبرانی، رسول خدا به یارانش فرمود: نقشه این مسجد از سوي خداوند است و اینک شتر من مأمور این کار است. کسی بر
شتر سوار شود و او را حرکت دهد تا
ص: 236
محدوده مسجد را مشخص سازد. ابوبکر برخاست و بر شتر نشست، ولی هرچه تلاش کرد شتر حرکت نکرد. به ناچار ابوبکر پیاده
شد. پس عمر برخاست تا این مأموریت را انجام دهد، ولی تلاش او نیز بیثمر بود و نتوانست شتر را حرکت دهد. در این هنگام،
رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی فرمود: برخیز و برشتر بنشین، چون علی بر پشت شتر قرار گرفت، شتر راه افتاد، محدودهاي را
دور زد و سپس به جاي نخست خویش بازگشت. بدینسان محدوده مسجد قبا مشخص شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله قبله آن
«1» . را به سمت بیتالمقدس تعیین کرد
پیامبر براي ساخت این مسجد بسیار تلاش کرد. زنی به نام شموس بنت نعمان میگوید: هنگام ساخت مسجد قبا، پیامبر صلی الله
علیه و آله را میدیدم که سنگهاي کوچک و بزرگ را برمیداشت تا آنجا که سنگینی سنگها پشت مبارکش را خم کرد.
سپیدي خاك بر بدن مبارکش نمایان بود. (گاه) مردي از صحابه میآمد و میگفت: اي فرستاده خدا، پدر و مادرم فدایت باد!
سنگ و خاك را به من واگذار تا به جاي تو کار کنم. پیامبر میفرمود:
«2» . نه، تو نیز سنگ دیگري بردار. حضرت هماره در تلاش بود تا ساختمان مسجد پایان یافت
در روزهایی که بناي خانه توحید ساخته میشد، عطر زمزمههاي روح نواز صحابه، که بیانگر بینش الهی آنان و عشق خداییشان
بود، فضا را آکنده میساخت و گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با آنان همنوا میشد.
آن که در پی ساختن و پرداختن مساجد » ؛« أفْلَحْ مَنْ یُعِالجُ الْمَساجِ د » : عبداللَّه بن رواحه، این شعر را با آهنگی دل نواز میخواند
«. است رستگار است
پیامبر صلی الله علیه و آله با همان آهنگ، آخرین قسمت شعرش را تکرار میکرد و میفرمود:
.« مساجداً »
«. آنکه پیوسته نشسته و ایستاده در مسجد قرآن میخواند » ؛« و یقرأ القرآن فیه قائماً و قاعداً » : سپس عبداللَّه ادامه میداد
ص: 237
.« و قاعداً » : پیامبر میفرمود
«. و شب را نیز هماره بیدار بوده، به خواب نمیگذراند » ؛« ولا یَبیتُ اللَّیْلَ عَنْهُ راقداً » : آنگاه عبداللَّه میخواند
«1» .« راقداً » : پیامبر میفرمود
بدین سان ساخت اولین بناي توحیدي در اسلام، که داراي 3 ردیف ستون چوبی بود، با تلاش مسلمانان به پایان رسید.
رابطه پیامبر با مسجد قُبا
صفحه 139 از 226
پیامبر صلی الله علیه و آله پس از مدتی دهکده قبا را ترك کرد و به مدینه رفت ولی تا واپسین روزهاي زندگی هرگز رابطه خود را
طبق نقلی دیگر، «2» . با این مسجد قطع نکرد. هر شنبه پیاده یا سواره به طرف مسجد قبا به راه میافتاد و نماز را در آنجا میگزارد
«4» . و نیز هر سال، صبحگاه هفدهم ماه مبارك رمضان به مسجد قبا میشتافت «3» روزهاي دوشنبه هر هفته در قبا نماز میخواند
فضیلت مسجد قبا
«. بر پایه تقوا بنا نهاده شده است » : درباره جایگاه معنوي این مسجد همین بس که قرآن کریم آن را مسجدي میخواند که
«5» . لَمَسْجِدٌ أسِّسَ عَلی التَّقْوي مِنْ اوَّلِ یَوْمٍ احَقُّ انْ تقُومَ فیهِ
«. همانا مسجدي که از اولین روز برمبناي تقوا پایه گذاري شده است، شایستهتر است که تو در آن به نماز بایستی »
ص: 238
بسیاري از مفسران، مراد از این آیه را مسجد قبا دانستهاند؛ گروهی مسجد النبی صلی الله علیه و آله و برخی هر دو مسجد را مصداق
«1» . و مراد این آیه شمردهاند
امام صادق علیه السلام به معاویۀ بن عمار فرمود:
از حضور در مشاهد خودداري مکن و یکی از این مشاهد مسجد قبا است؛ زیرا این همان مسجدي است که از اولین روز بر پایه تقوا
«2» . بنا نهاده شده است
روایات متعددي از رسولاللَّه صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام نقل شده است که خواندن دو رکعت نماز در مسجد
قبا را با انجام دادن یک عمره برابر میداند.
اسَیْد انصاري میگوید: رسولاللَّه صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس در خانه خویش وضو گیرد و با نیتی خالص به مسجد قبا بیاید
«3» . و جز گزاردن نماز انگیزهاي نداشته باشد و در آن دو رکعت نماز گزارد، پاداش یک عمره خواهد داشت
امام صادق علیه السلام از رسول خدا نقل کرده است که فرمود: هرکس به مسجد من؛ یعنی مسجد قبا درآید و در آن دو رکعت
«4» . نماز بخواند، با پاداش یک عمره بر میگردد
عقبۀ بن خالد از امام صادق علیه السلام پرسید: میخواهم به مساجد اطراف مدینه بروم، از کدامین مسجد شروع کنم؟ امام صادق
علیه السلام فرمود: از مسجد قبا آغاز کن و در آن بسیار نماز بگزار؛ زیرا اولین مسجدي است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در
«5» . این منطقه در آن نماز گزارد
مکانهاي تاریخی مسجد قبا
اشاره
در محل مسجد قبا سه مکان بسیار با اهمیت دیگر بود که متأسفانه، به بهانه توسعه مسجد! تخریب شد و از میان رفت. این مکانها
عبارتند از:
ص: 239
-1 چاه انگشتر
در محل مسجد قبا چاهی بود که آب بسیار ناگوار و تلخی داشت. چون پیامبر صلی الله علیه و آله به آن محل آمد، مسلمانان
صفحه 140 از 226
گفتند: آب این چاه بسیار ناگوار و تلخ است، لطف کنید و آب دهان خویش را در آن بیفکنید تا گوارا شود. حضرت مقداري از
آن آب را در دهان خویش گرداند و دوباره به چاه باز گرداند و آب چاه بسیار گوارا و شیرین شد و تا سالیانی کام زیارت
وقتی عثمان، در زمان خلافتش، خواست آب بنوشد، انگشتر رسول خدا که در دستش «1» . کنندگان مسجد قبا را شیرین میساخت
بود در چاه فرو افتاد، براي به دست آوردن انگشتر، همه آب را از چاه بیرون آوردند ولی هر چه کوشیدند انگشتر پیدا نشد. از آن
«2» . چاه انگشتر) نامیدند ) « بئرالخاتم » روز این چاه را
2 و 3- مسجد فاطمه و علی علیهما السلام
در کنار مسجد قبا دو جایگاه به نامهاي مسجد علی و مسجد فاطمه علیهما السلام وجود داشت. گروهی این مکانها را محل نماز آن
بزرگواران، هنگام اقامت در قبا میدانند.
«3» . متأسفانه توسعههاي اخیر به از میان رفتن این مکانها انجامیده است
مسجد قبا در طول تاریخ، چندین بار توسعه یافت. ابتدا عثمان این کار را انجام داد.
پس از وي عمر بنعبدالعزیز و دیگر زمامداران در این مسیر گام برداشتند و ساختمان بسیار زیباي کنونی به وسیله حاکمان سعودي
انجام یافته است.
به امید روزي که این مساجد به جایگاه اساسی و اصلی خود؛ یعنی آبادانی معنوي و مادي بازگردند و پایگاههاي توحید و وحدت
شوند.
***
ص: 240
درس بیست و سوم: مسجد النّبی صلی الله علیه و آله
اشاره
مرکز تحقیقات حج
رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که وارد قبا شدند، مسجد قبا را بنا کردند، همچنین نخستین اقدام آن حضرت در مدینه منورّه
بناي مسجد النبی صلی الله علیه و آله بود. چنین اقدامی نشانگر اهمیت نقش مسجد در اسلام است.
شریفترین مسجد پس از مسجدالحرام، مسجدالنبی است که در مدینه منوره واقع است. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نماز
خواندن در این مسجد فرمود:
.« صَلاةٌ فِی مَسْجِدِي تَعْدِلُ أَلْفَ صَلاةٍ فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ »
«. یک نماز در مسجد من، بهتر از هزار نماز در دیگر مساجد است، مگر در مسجدالحرام »
مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز، مساحتی حدود 2071 متر داشت که با دیوارهاي خشتی و گِلی و پایههایی از تنه
درختان خرما بنا شده بود. سقف مسجد را نیز با شاخههاي درخت خرما پوشانده بودند.
در سال هفتم هجرت، با گسترش اسلام و افزایش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه
ص: 241
مسجد مطرح شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بر طول و عرض مسجد افزود تا آنکه مساحت آن به 2475 متر مربع رسید. در این
صفحه 141 از 226
توسعه، شکل مسجد به صورت مربع در آمد.
قبله مسجد نیز در سال دوم هجري از شمال به سمت جنوب تغییر کرد و از آن پس نماز نه به سوي بیتالمقدس که قبله یهود بود،
بلکه به سوي مکه خوانده میشد.
از بناهایی که همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره در دیواره شرقی مسجد بود، این دو حجره براي سکونت رسول خدا
صلی الله علیه و آله و همسرانش سوده و عایشه ساخته شد. بعدها بر تعداد این حجرهها افزوده گشت. هر یک از اصحاب نیز که
توانایی داشتند، حجرهاي در کنار مسجد ساختند و دري از آن به مسجد گشودند و در وقت نماز از همان در وارد میشدند.
در سال سوم هجرت پیامبر دستور داد این درها، جز درِ خانه علی بن ابیطالب علیه السلام بسته شود.
با گسترش فتوحات اسلامی، جمعیت مسلمانان رو به فزونی نهاد و در این میان، مدینه به عنوان مرکز خلافت، جمعیت بیشتري را به
خود جذب میکرد و از آن جا که مساحت مسجد گنجایش مسلمانان را نداشت، لذا خلفا در صدد توسعه مسجد برمیآمدند که
این توسعه در چند مرحله انجام و تا پایان دوره عباسیان و سلطه مغول ادامه یافت و مسجدالنّبی صلی الله علیه و آله تا مساحت 9000
متر مربع گسترش یافت.
دوره حاکمان عثمانی:
در عهد امپراتوري عثمانی (قرن دهم هجري قمري)، تحولاتی در بازسازي و توسعه مسجدالنّبی صورت گرفت. سلطان سلیمان
عثمانی در سال 938 ه. ق. در بازسازي مسجدالنّبی کوششهایی صورت داد، امّا اقدام اساسی در سال 1265 ه. ق. به دست سلطان
عبدالحمید آغاز گردید و در طیّ سیزده سال، مسجد به شکلی استوار و در عین حال زیبا بازسازي شد.
آنچه از آثار و اسامی امامان شیعه و خلفا و برخی صحابه بر کتیبههاي مسجدالنّبی به چشم میخورد، یادگاري است از امپراتوري
عثمانی که میان فِرَق اسلامی جمع کرده
ص: 242
از درون این « حیّ » بر یکی از کتیبهها بگونهاي نوشته شده که کلمه « محمدالمهدي » است. و جالب است که نام امام زمان به صورت
طرح جلوهگر است.
توسعه در دوره سعودي:
دولت عربستان نیز در چند مرحله به بازسازي و توسعه مسجدالنبی پرداخت و از سال 1373 ه. ق. رسماً کار بازسازي و توسعه را
آغاز کرد.
در مرحله اول این بازسازي مساحت مسجد به 16327 متر مربع رسید و بر ظرفیت آن در قسمتهاي شمالی، غربی و شرقی افزوده
شد، چیزي در همین حدود نیز در اطراف مسجد از خانهها تخریب و در طرح توسعه مسجدالنبی قرار گرفت که به هنگام ازدحام
جمعیت مورد استفاده زائران قرار میگیرد.
در مرحله دوّم که از سال 1406 ه. ق. آغاز شد، مسجد بار دیگر توسعه یافت و به مساحتی حدود 82000 متر مربع رسید. علاوه بر
آن، فضاي گستردهاي نیز در اطراف مسجد تسطیح شد تا نمازگزاران بتوانند در آن جا اقامه نماز کنند.
هم اکنون مجموع مساحت مسجد و اطراف آن، حدود 400500 متر مربع؛ یعنی برابر کلّ مساحت مدینه عصر رسول خدا صلی الله
علیه و آله است.
صفحه 142 از 226
قسمتهاي مختلف مسجدالنّبی صلی الله علیه و آله
* روضه شریفه:
قسمتی از مسجدالنّبی که در ناحیه جنوب شرقی (رو به سمت قبله) قرار دارد، به نام روضه مطهره شناخته میشود، این قسمت
معرفی شده است؛ (مَا بَیْنَ بَیْتِی « باغی از باغهاي بهشت » فضیلت زیادي دارد و در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان
وَ مِنْبَرِي رَوْضَۀٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّۀِ).
روضه شریفه 32 متر است که طول آن 22 متر و عرض آن 15 متر میباشد. در محدوده روضه مطهره، سه مکان مقدس دیگر نیز
وجود دارد که عبارتند از:
-1 مرقد مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله 2- منبر 3- محراب.
ص: 243
- مرقد مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله
یکی از بهترین نقاط مسجد، مدفن رسول خداست؛ پیامبري که محبوب خدا و خلق بود و میراث گرانبهاي اسلام، حاصل تلاش
بیست و سه ساله آن حضرت است. در کنار شرقیِ مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله حجرههایی براي زندگی همسران خود
ساخته بود که تا نزدیک نود سال پس از رحلت آن حضرت نیز سر پا بود. ابتدا حجرهاي براي سوده، پس از آن براي عایشه و در
امتداد آن، حجرهاي براي حضرت فاطمه علیها السلام ساخته شد. مورّخان نوشتهاند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجرهاي
که وفات یافت مدفون شد.
مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمان خلیفه دوم، در اتاق کوچکی قرار داشت و تا زمان توسعه مسجد در عهد ولید به همان
شکل باقی بود، در آن زمان که قسمت شرقی مسجد توسعه یافت مرقد مطهر نیز در مسجد قرار گرفت.
اکنون محدوده حجره طاهره، که مرقد نیز داخل آن قرار دارد 240 متر ( 16 متر طول و 15 متر عرض) مساحت دارد که ضریحی
مطلّا در اطراف آن کشیده شده است. در چهار گوشه حجره طاهره، چهار ستون مستحکم بنا شده که گنبد سبزي بر روي آن قرار
دارد. این حجره داراي چند در است. درِ حجره فاطمه علیها السلام که نشانه محلّ حجره آن حضرت است. درِ تهجّ د در شمال
حجره و درِ وفود یا بابالرحمه در جهت غرب و درِ توبه یا بابالرسول در جهت جنوب (قبله). در حجره طاهره محلّی به عنوان قبر
فاطمه علیها السلام با بقعه کوچکی مشخص شده و در داخل ضریح جاي گرفته است. در قسمت جنوبی این بقعه نیز محراب فاطمه
علیها السلام قرار دارد.
- منبر:
یکی از مکانهاي مقدّس در مسجد، محل منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله است. در روایات آمده است که پیامبر در آغاز با
تکیه بر تنه درخت خرما که یکی از ستونهاي مسجد بود، به ایراد خطبه میپرداخت، یکی از اصحاب پیشنهاد ساختن منبري داد تا
رسول خدا روي آن بنشیند تا هم مردم او را ببینند و هم آن حضرت از ایستادن خسته نشود.
ص: 244
البته منبري که در حال حاضر وجود دارد منبري است که سلطان مراد عثمانی در سال 998 ه. ق. دستور ساخت و نصب آن را داد.
این منبر داراي دوازده پله است و یک اثر ارزشمند هنري است.
- محراب:
محراب در محلی ساخته شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا نماز میگزارد و در اینکه محل نماز آن حضرت
صفحه 143 از 226
همین محراب فعلی است تردیدي نیست. زمانی که ولید دستور توسعه مسجد را داد و عمربن عبدالعزیز آن را اجرا کرد، بر جایگاه
نماز رسول خدا محرابی ساخته شد.
محرابهاي دیگري نیز که محل نماز برخی خلفا بوده در مسجد ساخته شده است.
* ستونهاي مسجد:
سقف مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله بر ستونهایی قرار داشت که علاوه بر نگهداري سقف، مورد استفاده رسول خدا و اصحاب
آن حضرت بود، از هر ستونی خاطره ویژهاي باقی مانده که موجب تقدس آن شده است. هر بار که مسجد بازسازي میشد، محل
این ستونها تغییر نمیکرد، جز این که ستونهاي قدیمی جاي خود را به ستونهاي جدید میداد. طبعاً با توسعه، ستونهاي جدیدي
نیز افزوده شد؛ به طوري که اکنون نزدیک به 706 ستون در مسجد وجود دارد.
ستونهایی که در محل قدیمی مسجد، در قسمت جنوبی آن قرار داشته، اکنون با رنگ سفید از بقیه ستونها مشخص شده و آنها
عبارتند از:
اسطوانۀ الحرس:
علی بن ابیطالب علیه السلام در کنار این ستون میایستاد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله محافظت میکرد. اسطوانۀالحرس را
به نام مصلّاي علی نیز میشناسند و این ستون پیوند خاصی با آن امام همام داشته است.
ص: 245
اسطوانۀ التوبه:
ستون توبه یادآور خاطره تکان دهنده یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به نام ابولُبابه است. وي مرتکب خطایی شد و
خود را به ستون بست و توبه واقعی کرد. خداوند نیز توبهاش را پذیرفت و با دست مبارك رسول خدا ریسمان از گردن او گشوده
شد. نماز خواندن و توبه در کنار این ستون فضیلت دارد.
اسطوانۀ الوفود:
یکی از کارهاي روزانه رسول خدا ملاقات با سران قبایل بود. محل این ملاقاتها کنار ستونی بود که به اسطوانۀالوفود معروف شد
و اکنون نیز همین نام را دارد.
اسطوانۀ السریر:
نام محلی است که رسول خدا ایام اعتکاف را در آنجا به سر میبرد و براي آن حضرت برگهایی از درخت خرما پهن میکردند تا
استراحت کند.
اسطوانۀ المهاجرین:
علت انتخاب نام مهاجرین براي این ستون، شاید این بوده است که مهاجران معمولًا در کنار این ستون مینشستند و با یکدیگر سخن
میگفتند. این ستون به واسطه حدیثی که درباره فضیلت نماز گزاردن در کنار آن، از او نقل شده است به نام عایشه نیز شناخته
میشود.
اسطوانۀ الحنانه:
رسول خدا صلی الله علیه و آله- چنانچه گفتیم- در آغاز، بر تنه درخت خرمایی تکیه میکرد و خطبه میخواند. نوشتهاند زمانی که
براي آن حضرت منبر ساخته شد، از این درخت ناله برخاست شبیه ناله شتر مادهاي که از بچه خود جدا شود و از اینرو آنرا ستون
حنّانه نامیدهاند. بیش از صد تن از اصحاب رسول خدا این روایت را نقل کردهاند.
صفحه 144 از 226
ص: 246
* صفّه:
صفه نام مکانی است که گروهی از مهاجران مسلمان بیمسکن در سالهاي اوّلیه هجرت، در آنجا سکونت داشتند. زمینی که به
آنها اختصاص داده شده بود، حدود 96 متر مساحت داشت و مسقّف بود و در میان باب جبرئیل و بابالنساء قرار داشت.
افرادي مانند بلال، ابوذر، مقداد، حذیفه و ... از اصحاب صفّه بودند.
* مقام جبریل:
شناخته شد که فرشته مقرّب الهی از آنجا بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد میشد و به « مقام جبریل » این محل بدان جهت به
خدمت آن حضرت میرسید. این محل اکنون داخل حجره شریفه قرار دارد و قابل دسترسی نیست.
درهاي نخستین مسجد
-1 بابالرحمه:
برگرفته از حدیثی است که به موجب آن رسولخدا صلی « رحمت » این در، در دیوار غربی مسجد قرار دارد. نامگذاري این در به
الله علیه و آله به درخواست شخصی که از این در وارد شده بود، از خداوند طلب نزول باران کرد با دعاي حضرت باران شروع به
نیز « باب عاتکه » باریدن کرد تا آن که پس از هفت روز نیز طبق درخواست همان شخص تقاضاي قطع باران گردید، این در را
مینامند.
-2 باب جبریل:
این در، مدخل ورودي رسول خدا بود و در دیوار شرقی مسجد قرار دارد. در روایت آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله در
مدخل این در با جبریل ملاقات کرد و از این رو به باب جبرئیل نامگذاري شد.
ص: 247
-3 باب السّلام:
این در نیز در دیوار غربی مسجد قرار دارد و از زمان بناي نخستینِ مسجد، وجود داشته است.
-4 باب النّساء:
یکی از درهاي مهم مسجد که با توسعه مسجد در عهد خلیفه دوم ایجاد شد، بابالنّساء است که هم اکنون نیز بدین نام شهرت
دارد. علت نامگذاري آن این است که این در، اختصاص به رفت و آمد زنها به مسجد داشته است. در توسعههاي بعدي دهها درِ
جدید به مسجد افزوده شد.
منارههاي مسجد:
صفحه 145 از 226
زمانی که ولید مسجد را توسعه داد چهار مناره بر چهار گوشه مسجدالنّبی ساخت.
این منارهها در گذر زمان جاي خود را به منارههاي بزرگتر و محکمتري داد و منارههاي جدیدي نیز براي مسجد ساخته شد.
چهار مناره اصلی مسجد عبارتند از: منارههاي سلیمانیه و مجیدیه که در دو سوي ضلع شمالی جاي گرفته و منارههاي قایتباي و باب
السلام که در دو سوي ضلع جنوبی (قبله) قرار دارند.
در حال حاضر منارههاي دیگري در توسعه اخیر به مسجد افزوده شده است.
ص: 248
درس بیست و چهارم: آشنایی با بقیع
اشاره
مرکز تحقیقات حج
بقیع غرقد، گورستان مدینه منوّره است که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیاري از صحابه و پس از رحلت ایشان چهار
تن از ائمه معصوم علیهم السلام و نیز تعدادي از بزرگان تابعین و سادات اهلبیت عصمت و طهارت در آن آرمیدهاند. از آن زمان تا
کنون نیز هزاران نفر از دانشمندان، زاهدان وصلحا، کهدر مدینه ازدنیا رفتهاند، در همین گورستان مدفون شدهاند.
پیامبر صلی الله علیه و آله براي آرمیدگان در این قبرستان احترام ویژهاي قائل بود. یکی از موالی رسول خدا گوید: نیمه شبی پیامبر
صلی الله علیه و آله مرا از خواب بیدار کرد و فرمود: من فرمان یافتهام تا براي مدفونین در بقیع طلب آمرزش کنم، همراه من بیا و من
مدتی طولانی براي مدفونین در » ؛« فَاسْتَغْفَرَ لِاهْلِهِ طَوِیلًا » : همراه آن حضرت حرکت کردم، وقتی پیامبر در میان قبور بقیع قرار گرفت
«. آن، از خداوند طلب مغفرت و آمرزش کرد
السَّلامُ عَلَیْکُمْ مِنْ دِیَارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ إِنَّا » : روش رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود که از کنار قبرستان میگذشت و میفرمود
.« إِنْ شَاءَ اللَّهُ بِکُمْ لاحِقُونَ
بسیاري اوقات رسول خدا صلی الله علیه و آله در قسمت پایانی شب، کنار قبرستان بقیع میآمد و به دفنشدگان در آن درود
میفرستاد و برایشان طلب مغفرت میکرد.
امّقیس گوید: کنار رسول خدا در بقیع ایستاده بودم، آنحضرت به من فرمود:
ص: 249
امّقیس! از این قبرها هفتاد هزار نفر برانگیخته میشوند، بدون حساب وارد بهشت میشوند و چهرههاي آنان همچون قرص ماه
میدرخشد.
علت آن که بقیع را، بقیعالغرقد نامیدهاند آن است که نوعی درخت خاردار در این گورستان میروییده که نامش غرقد بوده و از
معروف شده است. « بقیع غرقد » این رو به
برخی نیز گفتهاند: بقیع غرقد نام زمینی است که نوعی درخت بلند توت آن را پوشانده باشد.
این گورستانکه در قسمت شرقی مسجدالنّبی صلی الله علیه و آله قرار دارد، در دوره جاهلی اهمیت چندانی نداشته، لیکن پس از
هجرت رسول خدا به مدینه و دفن بسیاري از چهرههاي سرشناس اسلامی در آن، از اهمیت و قد است ویژهاي برخوردار گردیده
است. رسول خدا صلی الله علیه و آله خود برخی شبها تنها به بقیع میآمد و در آن جا به راز و نیاز با خدا میپرداخت.
بقیع تا یکصد سال قبل، دیوار و حصاري نداشته، امّا هم اکنون با دیواري بلند محصور گشته و از گذشته تاکنون مسلمانان از هر
صفحه 146 از 226
فرقه و مذهب، پس از زیارت رسولخدا به اینجا آمده، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر آرمیدگان در این گورستان را
زیارت میکنند.
قبور ائمه معصوم علیهم السلام و تعداد دیگري از دفن شدگان در بقیع، داراي قبّه و سرپناه بودهاند، لیکن هماکنون تخریب گردیده
و این قبرستان به صورت فضاي باز و سادهاي در آمده و تنها برخی از قبور با دیوارههاي کوتاه، مشخّص باقی مانده است.
دفن شدگان در بقیع
مقابل درِکنونی، کمی سمت راست، قبرهايِ مطهّر چهار امام معصوم علیهم السلام قرار دارد:
-1 امام حسن بن علی علیهما السلام
امام مجتبی علیه السلام در نیمه رمضان سال سوّم هجرت، در مدینه زاده شد و از همان دوران کودکی بهشدّت مورد علاقه رسول
خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفت، پس از رحلت آن حضرت، در کنار پدر بزرگوارش امیرمؤمنان علیه السلام در جنگهاي
جمل، صفین و نهروان
ص: 250
شرکت جست و پس از شهادت پدر، به امامت منصوب و حدود شش ماه خلافت کرد تا اینکه معاویه جنگی را بر آنحضرت
تحمیل نمود، مردم نیز ایشان را تنها گذاشتند و سرانجام به تحریک معاویۀ بن ابیسفیان در سال 50 ه. ق. توسط همسرش جعده
دختر اشعثبن قیس، مسموم شد و به شهادت رسید و در بقیع به خاك سپرده شد.
-2 امام زینالعابدین علی بن الحسین علیهما السلام
امام سجاد علیه السلام در سال 38 ه. ق. به دنیا آمد و در دوران امام حسن بن علی علیهما السلام و پدر بزرگوارش حسین بن علی
علیهما السلام رشد یافت. در کربلا همراه پدر بود امّا به دلیل بیماري نتوانست سلاح بهدست گیرد و بجنگد، از اینرو، آن حضرت
را با دیگر اسیران به شام بردند و از آن پس نزدیک سی و چهار سال امامت داشت و سرانجام در سال 94 ه. ق. به تحریک ولید بن
عبدالملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی علیه السلام در بقیع دفن گردید. زهد و عبادت و کرم و
بزرگواري آن حضرت زبانزد خاص و عام و دوست و دشمن بود.
ص: 251
-3 امام محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام
امام باقر علیه السلام در سال 58 ه. ق. به دنیا آمد و تا سال 94 ه. ق. در کنار پدر بزرگوارش زندگی کرد. پس از شهادت پدر،
رهبري را در دست گرفت و توانست شاگردان فراوانی را تربیت کند و در نشر معارف اسلامی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله
گامهاي بلندي بر دارد.
آنحضرت را باقرالعلوم یعنی شکافنده دانشها لقب دادهاند. امام باقر علیه السلام در سال 114 و یا 117 ه. ق. به تحریک هشام بن
عبدالملک به شهادت رسید و در کنار پدر بزرگوارش در بقیع به خاك سپرده شد.
-4 امام جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام
آن حضرت در سال 80 یا 83 ه. ق. به دنیا آمد و پس از شهادت پدر، رهبري پیروان اهل بیت علیهم السلام را بر عهده گرفت و در
دوران حیات پربار خود، هزاران شاگرد را در رشتهها و علوم مختلف تربیت کرد. منصور، دوّمین خلیفه عباسی بر آن حضرت به
شدت سخت گرفت و سرانجام در 25 شوال 148 ه. ق. به تحریک وي، آن حضرت مسموم گردید و به شهادت رسید و در بقیع،
کنار جدّ و پدرش دفن شد.
صفحه 147 از 226
در کنار قبور چهار امام، از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله دو قبر دیگر وجود دارد که یکی از آنها قبر عباسبن
عبدالمطلب، عموي پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگري قبر فاطمه بنت اسد مادر امیر مؤمنان علی علیه السلام است.
عباس بن عبدالمطلب
وي از شخصیتهاي بزرگ قریش و 2 یا 3 سال از رسول خدا صلی الله علیه و آله بزرگتر بود. در مکه از اظهار ایمان خودداري
میکرد، در سال دوّم با اکراه به همراه قریش در جنگ بدر شرکت جست سپس به اسارت مسلمانان درآمد و با فدیه آزاد شد و
سرانجام در زمره بهترین یاران پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار آمد. پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان
علی بن ابیطالب علیه السلام وفادار ماند و در سال 33 ه. ق. در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع به خاك سپرده شد.
ص: 252
فاطمه بنت اسد
او همسر ابوطالب و مادر علی علیه السلام و از نخستین بیعت کنندگان با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و در سرپرستی پیامبر
سهم بسزایی داشت. وي از آن چنان قداستی برخوردار گردید که به درون کعبه راه یافت و فرزندش علی بن ابیطالب علیه السلام
را در آن جا به دنیا آورد. در ماتم او رسول خدا صلی الله علیه و آله به شدّت متأثر شد و بر جنازهاش نماز گزارد و در حالی که بر
وي میگریست، در قبرش نهاد.
قبور فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله
در قبرستان بقیع سه تن از دختران رسول اللَّه صلی الله علیه و آله به نامهاي زینب، امکلثوم و رقیّه و نیز ابراهیم فرزند پسر آن حضرت
مدفوناند.
زینب
بزرگترین دختر پیامبر صلی الله علیه و آله زینب بود که از خدیجه متولد شد و با ابوالعاص بن ربیع ازدواج کرد و در سال هشتم ه.
ق. بدرود حیات گفت.
امکلثوم
او همسر عُتْبه بود، پس از آن در سال سوّم هجرت به عقد عثمان درآمد و در سال 9 ه. ق. وفات یافت و در حالی که پیامبر صلی الله
علیه و آله بر او میگریست در بقیع به خاك سپرده شد.
رقیه
رقیه در مکّه به عقد عثمان در آمد، سپس به حبشه هجرت کرد، آنگاه از حبشه به مدینه آمد و سرانجام در سال دوّم هجرت بر اثر
بیماري وفات یافت. برخی نیز وفات او را سال چهارم هجرت ذکر کردهاند. پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد او را در بقیع به
خاك سپردند.
ابراهیم
ابراهیم فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال 8 ه. ق. در مدینه از مادرش ماریه قبطیّه متولد
ص: 253
شد، پیامبر صلی الله علیه و آله به او علاقه بسیار داشت و عاطفه نشان میداد لیکن سرانجام در سال دهم هجرت پس از یکسال و ده
صفحه 148 از 226
ماه از دار دنیا رفت و به دستور آنحضرت کنار قبر عثمانبن مظعون در بقیع به خاك سپرده شد.
محلّ ولادت او به نام مادرش مشربه امابراهیم لقب گرفت که هم اکنون از آثار دیدنی مدینه به شمار میآید.
همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله
همسران رسول خدا نیز، بهجز خدیجه کبري علیها السلام، همگی در بقیع مدفونند و اسامی آنان عبارت است از:
-1 ام سلمه:
وي از زمره نخستین گروندگان به اسلام بود و در سال 60 ه. ق. بدرود حیات گفت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-2 زینب بنت جحش:
وي ابتدا به عقد زید بن حارثه درآمد، در سال پنجم هجري از وي جدا شد و با رسول خدا صلی الله علیه و آله ازدواج کرد و
سرانجام در سال 20 ه. ق. در سن پنجاه سالگی درگذشت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-3 ماریه قبطیّه:
مادر ابراهیم پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله. است وي در سال 16 ه. ق. در مدینه درگذشت و در بقیع دفن شد.
-4 زینب بنت خزیمه:
وي همسر یکی از صحابه رسول خدا بود که پس از شهادت او به عقد پیامبر صلی الله علیه و آله
ص: 254
درآمد و سرانجام در حالی که بیش از سی سال نداشت در سال چهارم هجرت بدرود حیات گفت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-5 عایشه دختر ابوبکر:
وي در سال چهارم بعثت به دنیا آمد و سه سال پس از مرگ خدیجه، با رسول خدا صلی الله علیه و آله ازدواج کرد و در سال 57 یا
58 ه. ق. درگذشت و در بقیع دفن شد.
-6 حفصه دختر عمر بن خطاب:
او 5 سال قبل از بعثت زاده شد، سپس با خنیس بن حذافه ازدواج کرد و پس از درگذشت او به عقد پیامبر درآمد. بنا به گفته
واقدي وي در سال 45 ه. ق. در مدینه از دار دنیا رفت و در بقیع دفن شد.
-7 امّ حبیبه دختر ابوسفیان:
امحبیبه پس از مرگ همسرش، به عقد رسول خدا صلی الله علیه و آله در آمد و در سال 42 یا 44 ه. ق. در مدینه درگذشت و در
بقیع به خاك سپرده شد.
-8 جُوَیْریه بنت حارث:
وي در سال 5 یا 6 هجري، پس از غزوه بنیالمصطلق به ازدواج رسول خدا صلی الله علیه و آله در آمد و در سال 50 یا 56 ه. ق. در
مدینه وفات یافت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-9 صفیه:
او دختر حیی بن اخطب همسرابوعبید سلام بن مشکم یهودي بود که پس از مرگ او به عقد کنانۀ بن ربیع یهودي درآمد و بعد از
کشته شدن وي از جنگ خیبر، پیامبر صلی الله علیه و آله او را آزاد و سپس با وي ازدواج کرد. وي درسال 50 یا 52 ه. ق. در مدینه
وفات یافت و در بقیع به خاك سپرده شد.
ص: 255
صفحه 149 از 226
-10 سَوْدَه بنت زمعه
وي همسر سکران بن عمرو بود که پس از وفات او به عقد رسول خدا صلی الله علیه و آله در آمد.
در سال 50 یا 54 ه. ق. در مدینه وفات یافت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-11 ریحانه بنت زید:
وي در سال ششم هجرت به عقد رسول خدا صلی الله علیه و آله در آمد و پس از حجۀالوداع درگذشت و در بقیع به خاك سپرده
شد.
قبر عمههاي پیامبر
-1 صفیه بنت عبدالمطلب:
وي همسر عوام بن خویلد و مادر زبیر بود. در نبرد احد در زمره زنانی بود که به سوي احد آمد و بر شهادت حمزه مرثیهسرایی کرد.
گویند او در جنگ خندق یک یهودي مهاجم را از پاي درآورد. سرانجام در سال 20 ه. ق. در حالی که 75 ساله بود بدرود حیات
گفت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-2 عاتکه بنت عبدالمطلب:
در برخی نقلها آمده که عاتکه پس از آمدن به مدینه، در این شهر وفات یافت و در بقیع به خاك سپرده شد. برخی نیز نوشتهاند
عاتکه اصلًا به مدینه نیامده و در مکه رحلت کرده است.
قبور دیگر زنان بافضیلت
-1 ام البنین:
امالبنین دختر حِذام بن خالد بود که به همسري علی بن ابیطالب علیه السلام در آمد و چهار پسر از آن حضرت به نامهاي: عباس،
جعفر، عثمان و عبداللَّه به دنیا آورد که همگی همراه با حسین بن علی علیه السلام در کربلا به شهادت رسیدند.
ص: 256
امالبنین سپس در مدینه وفات یافت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-2 حلیمه سعدیه:
وي مادر رضاعی پیامبر صلی الله علیه و آله بود. پس از آن که در مدینه بدورد حیات گفت، در بقیع دفن شد.
دیگر مدفونین در بقیع
-1 عقیل بن ابیطالب:
عقیل برادر امیرمؤمنان علی علیه السلام و بیست سال از آنحضرت بزرگتر بود و در راه گسترش اسلام فداکاریهاي بسیاري از خود
نشان داد، سپس در دوران پیري نابینا شد و قبل از واقعه حرّه درگذشت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-2 عبداللَّه بن جعفر:
مادرش اسماء بنت عمیس بود. وي به هنگام هجرتِ جعفر به حبشه، در آن جا به دنیا آمد. در جنگ موته پدر را از دست داد و در
طول حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سپس همراه با امیرمؤمنان علیه السلام فداکاريهاي بسیاري در راه گسترش اسلام از
خود نشان داد. علی علیه السلام زینب کبري علیها السلام را به ازدواج او در آورد، فرزندش عون در کربلا به شهادت رسید و دو
صفحه 150 از 226
فرزند دیگرش نیز به دست امویان در واقعه حرّه در مدینه به شهادت رسیدند. وي در سال 80 هجرت به سن 90 سالگی در مدینه در
گذشت و در کنار عقیل در بقیع به خاك سپرده شد.
-3 محمد بن علی معروف به ابن حنفیه:
از شخصیتهاي معروف صدر اسلام و فرزند بزرگوار امیرمؤمنان علیه السلام است. در جنگهاي آن حضرت با قاسطین و مارقین و
ناکثین شرکت داشت و در سال 80 ه. ق.
درگذشت و در بقیع به خاك سپرده شد.
ص: 257
-4 ابوسفیان بن حارث:
پسر عموي پیامبر صلی الله علیه و آله بود و در سال 20 هجري در مدینه درگذشت و در بقیع دفن گردید.
-5 اسماعیل بن جعفر:
فرزند امام صادق علیه السلام بود که با اهل و عیال خود در منطقه عُریض بسر میبرد و سرانجام در دوران حیات پدر بزرگوارش در
سال 143 ه. ق. زندگی را بدرود گفت و در فاصله حدود 15 متري قبور ائمه، در بقیع به خاك سپرده شد. پس از احداث خیابان
اباذر، قبر اسماعیل به داخل بقیع منتقل گردید.
-6 عثمان بن مظعون:
از افاضل صحابه پیامبر و سیزدهمین فردي بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد.
دوبار به حبشه هجرت کرد. در جنگ بدر شرکت داشت و پس از بازگشت در بیست و دومین ماه هجرت درگذشت. او اولین فرد
از مهاجرین بود که در مدینه وفات یافت و در بقیع مدفون شد.
-7 اسعد بن زراه:
از بیعت کنندگان با پیامبر در عقبه و نخستین کسی بود که بهدستور رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز جمعه را در مدینه اقامه
کرد. در سال اول هجرت و در حالی که هنوز بناي مسجدالنّبی به پایان نرسیده بود در گذشت.
رسولاللَّه صلی الله علیه و آله بر نعش وي حاضر شد، غسلش داد، کفن پوشانید و در حالی که میگریست او را در قبر نهاد و در
بقیع دفن کرد.
-8 خُنَیس بن حُذافه:
از هجرت کنندگان به حبشه و از نخستین اسلام آورندگان بود. در اثر زخمی که در
ص: 258
جنگ بدر و یا احد برداشت، سر انجام به شهادت رسید. پیامبر صلی الله علیه و آله بر جنازهاش نماز گزارد و او را کنار قبر عثمانبن
مظعون در بقیع به خاك سپرد.
-9 سعد بن معاذ:
از قبیله اوس و از صحابه بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله بود. در جنگ بدر پرچمداري اوسیان را برعهده داشت. در جنگ خندق
مجروح و در آستانه شهادت قرار گرفت و سرانجام همزمان با غزوه بنیقریظه از دار دنیا رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله بر جنازه او
نماز گزارد و او را در بقیع در نزدیکی قبر فاطمه بنت اسد به خاك سپرد.
-10 عبداللَّه بن مسعود:
از اولین کسانی است که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد، سپس در خواندن و آموختن قرآن به مرتبه والایی دست
صفحه 151 از 226
یافت و در جمع آوري قرآن نیز نقش داشت. وي در سال 32 ه. ق. بدرود حیات گفت و در کنار قبر عثمانبن مظعون در بقیع به
خاك سپرده شد.
-11 ابوسعید خُدري:
از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، در جنگ احد شرکت داشت و داراي دو خصلت علم و شجاعت بود. پس از رحلت
پیامبر صلی الله علیه و آله از راویان مناقب اهلبیت بود و در سال 64 یا 74 ه. ق. در مدینه وفات یافت و در نزدیکی قبر فاطمه بنت
اسد به خاك سپرده شد.
-12 مقداد بن اسود:
از صحابه جلیلالقدر رسول خدا صلی الله علیه و آله و مورد علاقه آنحضرت بود و در سال 33 ه. ق. در سن 70 سالگی در جُرُف،
سه مایلی مدینه، درگذشت. جنازهاش را به مدینه حمل و در بقیع به خاك سپردند.
ص: 259
-13 ارقم ابن ابی ارقم:
از اولین گروندگان به اسلام بود و خانهاش در مکه مرکز تبلیغ و تعلیم رسول خدا صلی الله علیه و آله گردید. در بسیاري از نبردها
و حوادث صدر اسلام حضور داشت و سرانجام در سن 80 سالگی درگذشت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-14 حکیم بن حزام:
پسر برادر حضرت خدیجه بود که در روز فتح مکه اسلام آورد و پس از 54 ه. ق.
در مدینه درگذشت.
-15 جابر بن عبداللَّه:
از صحابی مشهور بود و در 19 غزوه شرکت داشت و پس از 94 سال، به سال 90 ه. ق. درگذشت.
-16 زید بن ثابت:
از جمعآورندگان قرآن بود. در سال 45 یا 50 ه. ق. وفات یافت و در بقیع به خاك سپرده شد.
-17 سهل بن سعد ساعدي:
در سال 88 ه. ق. پس از یکصد سال زندگی در مدینه درگذشت.
-18 مالک بن انس:
از ائمه چهارگانه اهل سنت و پیشواي مالکیها بود که در بین سالهاي 174 تا 179 ه. ق. در مدینه وفات یافت و در بقیع به خاك
سپرده شد.
-19 نافع المدنی:
از بزرگان تابعین بود که در بین سالهاي 117 تا 120 ه. ق. در مدینه درگذشت و در
ص: 260
کنار قبر مالک بن انس در بقیع به خاك سپرده شد.
-20 نافع شیخالقرّاء:
یکی از قراء سبعه است که حدود 70 سال براي مردم مدینه قرآن خواند. وي در سال 169 ه. ق. در مدینه وفات نمود و در بقیع به
خاك سپرده شد.
-21 اسامۀ بن زید:
صفحه 152 از 226
در سال 54 ه. ق. در سن 57 سالگی در مدینه درگذشت.
-22 زید بن سهل، ابوطلحه انصاري.
از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله است که در سال 34 ه. ق. و یا در سال چهلمِ وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله در
مدینه درگذشت.
-23 شهداي حَرّه:
تعدادي از شهداي واقعه حره نیز که به دستور یزید و توسط مسلم بن عقبه و سربازان وي به شهادت رسیدند، در قبرستان بقیع
مدفوناند.
برخیاز دفن شدگان دیگر در بقیع عبارتند از:
-1 عبدالرحمان بن عوف
-2 عثمان بن عفان
-3 سعد بن ابی وقاص
-4 ابوهریره
-5 صُهَیبِ بن سنان
-6 اسید بن حضیر
-7 حویطب بن عبدالعزّي
-8 رکانۀ بن عبد یزید
-9 عبداللَّه بن سلام
-10 عبداللَّه بن عمرو
-11 ابوسلمۀ بن عبدالأسد
-12 عبداللَّه بن عتیک
-13 قتادة بن نعمان
-14 عمرو بن حزم
ص: 261
-15 مخرمۀ بن نوفل
-16 عبداللَّه بن انیس
-17 براء بن معرور
-18 جبیر بن مطعم
-19 مِسْطح بن اثاثه
-20 معاذ بن عَفْراء
-21 ابن عمر بن نفیل
-22 مالک ابن التّیهان
-23 ابوالسید ساعدي
-24 محمد بن مسلمه
صفحه 153 از 226
-25 عویم بن ساعده
-26 کعب بن عمر
بیت الأحزان
در قسمت شمالیِ قبور ائمه بقیع، مکان کوچکی وجود داشته که فاطمه زهرا علیها السلام پس از مرگ پدر، آن جا میآمده و به
شدت میگریسته است. این مکان به بیتالأحزان و یا مسجد فاطمه معروف بوده و تا اوایل سده اخیر بنایی داشت که مردم در آن
جا زیارت خوانده و نماز میگزاردند.
ص: 262
درس بیست و پنجم: تاریخ حرم ائمه بقیع